Pośród surowych, czerwonych piasków uzbeckiej pustyni Kyzył-kum skrywają się starożytne twierdze, serce starożytnego królestwa Chorezm. Świadectwa potężnej cywilizacji, która rozkwitała na „Jedwabnym Szlaku” tysiące lat temu. Dziś rozwiewany piasek opowiada historię, a ruiny tchną duszą minionych wieków. Gyaur Kala, Mizdarkhan Necropolis, Chilpik, Kyzyl Kala, Toprak Kala, Qabat Kala, Ayaz Kala, Janbas Kala, Guldursin Kala

Pustynia Kyzył-kum (karakałp. Ķyzyl ķum, uzb. Qizilqum, kaz. Қызылқұм), której nazwa oznacza w lokalnych językach „Czerwony Piasek”, rozciąga się na obszarze pomiędzy rzekami Amu-Daria i Syr-Daria, w głównej mierze na terenie autonomicznej Republiki Karakałpacji (uzb. Qoraqalpogʻiston, karak. Qaraqalpaqstan).

Karakałpacja – twierdze na pustyni Kyzył-kum

Spis treści

W samym sercu tej rozległej, niemal bezludnej przestrzeni kryją się niezwykłe świadectwa ludzkiej obecności i historii. Rozsiane pośród pustynnych piasków, te monumentalne fortyfikacje, są milczącym dowodem na to, że w tak nieprzyjaznym środowisku istniały kiedyś tętniące życiem ośrodki cywilizacji. Znane jako „Ellik Kala” (uzb.) „pięćdziesiąt twierdz”.

Twierdze na pustyni Kyzył-kum, były zamieszkiwane przede wszystkim przez mieszkańców starożytnego królestwa Chorezm, które rozwijało się od około IV wieku p.n.e. aż do XII wieku n.e. Chorezmianie, stworzyli tu rozwiniętą cywilizację, której dominującą religią był Zaratusztrianizm.

Twierdze te nie pełniły wyłącznie funkcji obronnych – strzegąc granic dawnego Chorezmu, stanowiły również kluczowe punkty strategiczne na szlaku karawan, przemierzających pustynię Kyzył-kum. Położone na drodze Jedwabnego Szlaku, umożliwiały kontrolę nad handlem i zapewniały bezpieczeństwo wędrującym kupcom. Ich potężne mury i wysunięte bastiony chroniły mieszkańców przed najazdami, a także pomagały przetrwać w nieprzyjaznym, pustynnym klimacie.
Wznoszone głównie z suszonej cegły, budowle te powstawały stosunkowo szybko i tanio, jednak materiał był mocno podatny na erozję. Mimo to część z nich przetrwała do naszych czasów

Pustynia Kyzył-kum

Zwiedzanie twierdz rozrzuconych po pustyni nie jest łatwe, a w gorącym lecie zbyt przyjemne. Pozostałości dawnych warowni nie zawsze robią spektakularne wrażenie, często to zaledwie bezkształtne fragmenty murów, które wymagają od odwiedzającego sporej dozy wyobraźni. Nie licząc tych największych twierdz, często odnalezienie ich bez nawigacji jest trudne. Do tego jedynym sposobem dotarcia do tych pustynnych miejsc jest samochód i to z dobrym kierowcą. Drogi asfaltowe kończą się szybko za ostatnimi domami, dalsza trasa często prowadzi po szutrowych, nieoznakowanych drogach i dlatego przyda się ktoś, kto wskaże nam najlepszą trasę. Dojazd z Chiwy do najbliższych twierdz zajmie około dwóch godzin, a odwiedzenie opisanych poniżej twierdz cały dzień. Pokonanie tych niedogodności odwdzięczy nam się wielką lekcją historii i wspaniałymi widokami. Na szczęście dzięki odludnemu i niezbyt przyjaznemu otoczeniu dociera tu stosunkowo mało turystów, dzięki czemu wiele z tych obiektów będziecie mieli tylko dla siebie.

Starożytne twierdze na pustyni Kyzył-Kum

Guldursin Kala

(uzb. Guldursin Qal’a, karak. Gúldirsin Qala)

Pierwotnie była to olbrzymia budowla wzniesiona na planie prostokąta o imponujących wymiarach około 200 na 300 metrów. Otaczały ją podwójne mury, połączone ze sobą łukowatymi sklepieniami, tworząc skomplikowany system obronny. Jej początki sięgają I wieku naszej ery, jednak największy rozkwit i znaczenie osiągnęła w XII stuleciu.

Dziś, choć czas i żywioły odcisnęły swoje piętno na tej twierdzy, nadal możemy podziwiać jej potężne mury, w wielu miejscach podwójne, pozostałości baszt, korytarzy i dawnych struktur obronnych. Po samym mieście nie pozostało już nic, jednak surowa potęga ruin wciąż budzi podziw. Należy ona do największych zachowanych twierdz Cherzonu i bez wątpienia nadal robi ogromne wrażenie.

Ruiny twierdzy Guldursin Kala

Janbas Kala

(uzb. Janbos Qal’a; karak. Janbasqala esteligi)

Jedna z najstarszych twierdz regionu, wzniesiona prawdopodobnie już w IV–III wieku p.n.e. Jej głównym zadaniem była obrona zachodniej flanki Chorezmu. Usytuowana na skraju pustyni, stanowiła najdalej na zachód wysunięty punkt fortyfikacyjny. Charakterystyczny jest brak głównej bramy. Zamiast niej zastosowano ukryte boczne przejścia, co znacznie podnosiło walory obronne twierdzy i utrudniało dostęp nieproszonym gościom.

Widok z oddali robi ogromne wrażenie. Wśród bezkresnych piasków, niczym miraż, nagle wyrasta potężna sylwetka twierdzy. Jej mury, pocięte wąskimi, pionowymi bruzdami, przypominają olbrzymie zęby, jakby sama ziemia wypiętrzyła je, by stawić czoła pustyni.

Ruiny twierdzy Janbas Kala

Ayaz Kala

(uzb. Ayoz Qal’a; karak. Ayaz Qala)

Uchodzi za najbardziej efektowną i majestatyczną spośród wszystkich zachowanych fortec starożytnego Chorezmu. W rzeczywistości nie jest to pojedyncza budowla, lecz imponujący kompleks trzech twierdz, usytuowanych wokół pustynnego wzgórza. Powstawały one na przestrzeni niemal 800 lat, tworząc unikalny krajobraz architektoniczny i historyczny. Samo wzgórze zapewniało znakomity widok na otaczające pustkowia, czyniąc z tego miejsca idealny punkt strategiczny.

Największa i najstarsza z fortec, Ayaz Kala 1, powstała w II w. p.n.e. Zbudowana na wysokim wzniesieniu, otoczona została potężnym, podwójnym murem o wymiarach około 180 × 150 metrów, sięgającym 10 metrów wysokości i 2,3 metra grubości. Uzupełniały go aż 45 wież strażniczych, których podstawy zachowały się do dziś. Twierdza pełniła funkcję obronną i wojskową, dodatkowo miała chronić okoliczną ludność w razie najazdu. Strome zbocza wzgórza w połączeniu z masywnymi murami czyniły ją niemal niezdobytą.

Ayaz Kala 2 stojąca na mniejszym za to bardziej okazałym wniesieniu, pełniła funkcję rezydencji dla elit. Rozbudowany układ wnętrz – dziedziniec, pomieszczenia mieszkalne, magazyny. Służyła również jako schronienie dla mieszkańców okolicznych osad w razie najazdów.

Ayaz Kala 3 położona trochę w oddali już na płaskim terenie, prawdopodobnie wiejska forteca z elementami mieszkalnymi i gospodarczymi.

System podwójnych murów i wielopiętrowych sklepień w kilku miejscach przetrwał do dzisiaj. Oczywiście te przestrzenie są zasypane lub zawalone, jak cała twierdza, ale pozwalają na wyobrażenie sobie, jak potężne były to umocnienia.

Do dziś przetrwały fragmenty podwójnych murów oraz pozostałości wielopoziomowych korytarzy i sklepień, które łączyły różne części kompleksu. Choć większość z nich jest dziś zawalona i zasypana piaskiem, nadal pozwalają one wyobrazić sobie, jak potężne były to umocnienia.

Ruiny twierdz Ayaz Kala

Widok na podwójne mury i sklepienia je łączące.

Qabat Kala (Kavat Kala)

(uzb. Qabat Qal’a; karak. Qabat Qala)

Nie należy obecnie do najbardziej widowiskowych twierdz regionu, jest mało popularna i raczej nie ciekawa. Jednak skrywa w sobie cenne świadectwa dawnych cywilizacji. Jej historia to IV-III wiek p.n.e., oraz XI-XIII wieku n.e. W centralnej części twierdzy odkryto pozostałości pałacu, którego wnętrza niegdyś zdobiły misternie wykonane elementy drewniane. Wokół fortecy rozciąga się sieć kanałów nawadniających, stanowiąca imponujący przykład starożytnej gospodarki wodnej. Wzdłuż tych kanałów rozwijały się liczne osady rolnicze, świadczące o wysokim poziomie organizacji społecznej i gospodarczej dawnych mieszkańców.

Dziś Kavat-Kala jest przedmiotem intensywnych badań archeologicznych. Niestety, do naszych czasów zachowały się jedynie fragmenty murów i to w bardzo złym stanie.

Ruiny twierdzy Qabat Kala

Toprak Kala

(uzb. Toproqu Qal’a; karak. Topiraq Qala)

Rezydencja królów Chorezmu w II i III w n.e. Miasto i pałac w jednym. Podczas wykopalisk archeologicznych znaleziono monety (na ich podstawie zostało wykonane datowanie), fragmenty ossuariów (zoroastryjskich naczyń na kości), cienką ceramikę, wełnę, jedwabne tkaniny, złote ozdoby i naszyjnik z 300 szklanych koralików, pastę, bursztyn, korale, misy, reliefy w stylu hellenistycznym jak i gandhary – wszytki zostało wywiezione do muzeum w Nukus.

Do dziś zachowała się część murów 500×300 m o wysokości prawie ośmiu metrów otaczająca miasto. Niestety z 63 wież nie ma praktycznie nic prócz śladów ich istnienia. Twierdza była podzielona na 10 dzielnic, w których znajdowało się ponad 200 budynków mieszkalnych i użytkowych, a także kilka świątyń, w tym zoroastryjski ogień świątynny. Główną atrakcją i wyjątkową pośród innych twierdz tego regionu jest częściowo zachowany pałac. W północnozachodniej części na wzniesieniu do dzisiaj możemy zobaczyć ściany, schody i resztki murów pałacu. Poniżej zachował się wyjątkowo dobrze układ komunikacyjny, drogi, budynki i pomieszczenia.

Ruiny twierdzy Toprak Kala

Kyzyl Kala

(uzb. Qizil Qal’a; karak. Qizil Qala)

Powstała między I a IV w. n.e. i służyła głównie do obrony i jako schronienie dla lokalnych mieszkańców podczas najazdów. Ściany twierdzy zostały w dość relatywnie dobrym stanie, jak na materiał, z którego je wykonano i czas, jaki upłynął od ich zbudowania. Dzięki temu są podejmowane próby, aby ją choćby w części zewnętrznej zrekonstruować. Wewnątrz jak zwykle piach i ruiny. Ale archeolodzy znaleźli tu również liczne pozostałości po starożytnych mieszkańcach.

Ruiny twierdzy Kyzyl Kala

Chilpik (Shilpik)

(uzb. Chilpiq; karak. Shilpiq)

Pośród bezkresnej równiny, wyrasta samotne wzgórze o intrygująco płaskim szczycie. Widać je z daleka, nie sposób przejechać obok i nie zwrócić na nie uwagi. To właśnie tutaj znajdują się pozostałości Chilpyk, jednej z najstarszych zoroastryjskich „Wież Ciszy” (dakhma).

To miejsce skrywa tajemniczą, mistyczną aurę i historię sięgającą pierwszych wieków naszej ery. Zoroastrianie wierzyli, że ciało zmarłego staje się nieczyste, dlatego nie wolno go było chować w ziemi ani spalać. Zamiast tego składano je na szczycie wieży, by zostało oczyszczone przez słońce i… ptaki drapieżne. Gdy z ciała zostawały już tylko kości, bliscy zbierali je do specjalnych urn — ossuariów — z gliny lub kamienia.

Aby dotrzeć na szczyt Chilpyk, trzeba pokonać długie schody, które prowadzą na niewielkie wzgórze. Wysiłek ten jednak natychmiast się opłaca. Widok z góry zapiera dech w piersiach, z jednej strony rozciąga się aż po horyzont pustynia Kyzył-Kum, z drugiej wstęgą zieleni wiją się zakola legendarnej rzeki Amu-Darii, niegdyś potężnej arterii życia w tej części Azji.

Chilpik na pustyni Kyzył-Kum

Gyaur Kala i Mizdarkhan Necropolis (Mizdakhan)

Twierdze pustynne Karakałpacji są fascynującym świadectwem cywilizacji, które niegdyś kwitły w miejscu, które dziś wydaje się być zapomniane przez czas. Ich monumentalność, tajemniczość i niezwykłe położenie sprawiają, że są perłami archeologicznymi Azji Środkowej. Dla miłośników historii, przygód i surowych krajobrazów, Karakałpacja staje się coraz bardziej kuszącym celem podróży.

Założone w IV wieku p.n.e., Gyaur Kala było jednym z największych i najstarszych miast w królestwie Chorezm. Ponieważ mieszkańcy byli wyznawcami religii zaratusztrańskiej, twierdza była nazywana przez późniejszych muzułmańskich najeźdźców z VIII wieku „Twierdzą niewiernych”. Miasto otaczał dziecięco metrowy mór, a wewnątrz były dwie cytadele, jedna to pałac, druga świątynia ognia. Tu powstały najstarsze teksty zaratusztriańskie – gathas w języku awesteńskim (avestan).

Twierdza była zamieszkana aż do najazdu Mongołów w 1220 roku, kiedy to została zniszczona przez wojska Dżyngis-chana. Po zniszczeniu Gyaur Kala, jej mieszkańcy przenieśli się do nowej osady, gdzie kontynuowali życie aż do XIII–XIV wieku.

Obecnie Gyaur Kala to jedno z bardziej fascynujących miejsc archeologicznych w Karakałpatii. Ruiny obejmują imponujące resztki murów oraz pozostałości dwóch cytadel. Wykopaliska ujawniły liczne artefakty, w tym koralikowe naszyjniki, muszle oraz tkaniny haftowane złotem, świadczące o wysokim statusie jej mieszkańców.

Twierdza Gyaur Kala

Na przeciwległym zboczu od Gyaur Kala został utworzony wielki cmentarz – nekropolia mieszkańców Gyaur Kala (pierwotnie zaratusztrian), uznawany za jeden z najstarszych w Azji Środkowej. Jest to obecnie Mizdarkhan Necropolis. Działający do dzisiaj. Można zobaczyć tu groby, mauzolea i pochówki wielu religii i wyznań, z ponad dwóch tysięcy lat.

Legenda głosi, że tu pochowany jest Biblijny Adam. Grób związany z Adamem znajduje się pod mauzoleum z cegły błotnej. Lokalna legenda mówi, że z konstrukcji co roku spada cegła, a kiedy ostatnia cegła spadnie, świat się skończy. Aby chronić ludzkość przed tym wydarzeniem, pielgrzymi umieszczają dodatkowe cegły.