Samarkanda – już samo brzmienie tej nazwy pobudza wyobraźnię. To miasto, które przez stulecia tętniło życiem kupców, podróżników, poetów i uczonych. Jedno z najstarszych nieprzerwanie zamieszkiwanych miast świata, którego początki sięgają VI wieku p.n.e. Jednak to, co nadało jej prawdziwą sławę, to rola, jaką odegrała na historycznym Jedwabnym Szlaku – starożytnym systemie handlowym łączącym wschód z zachodem. Położona na przecięciu najważniejszych szlaków handlowych Azji, Samarkanda była niczym wielki, kosmopolityczny port lądowy. Karawany wypełnione jedwabiem, przyprawami, porcelaną i klejnotami zatrzymywały się tutaj, by handlować, odpocząć i wymienić nie tylko towary, ale także idee, religie, wynalazki i sztukę. Miasto stało się nie tylko centrum handlu, ale również miejscem spotkań cywilizacji: perskiej, arabskiej, tureckiej, mongolskiej i chińskiej.

Dziedzictwo Timura i złoty wiek Samarkandy

   Największy rozkwit Samarkanda (uzb. Samarqand, tadż. Самарқанд, pers. ‏سمرقند‎) przeżyła w XIV wieku, kiedy stała się stolicą imperium Timurydów. Potężny władca Timur (Tamerlan) obrał ją za swoją stolicę i rozpoczął ambitny program budowy monumentalnych gmachów, które miały odzwierciedlać zarówno jego potęgę, jak i wysoką kulturę regionu. To właśnie z tego okresu pochodzi wiele z najsłynniejszych zabytków Samarkandy, które do dziś zachwycają rozmachem i kunsztem wykonania.

Gur-i Mir – mauzoleum Timura Chromego (Tamerlana)

   Amir Timur, zwany Chromym, był jednym z największych zdobywców w dziejach świata. Budowę jego mauzoleum rozpoczęto z jego polecenia w 1403 roku, pierwotnie jako miejsce spoczynku dla tragicznie zmarłego prawnuka, Muhammada Sultana Mirzy. Dwa lata później, po nagłej śmierci samego Timura, to właśnie tutaj pochowano również jego ciało. W kolejnych latach mauzoleum stało się nekropolią dynastii Timurydów – spoczywają tu między innymi jego syn Szahruch oraz wnuk Uług Beg.

   Choć z zewnątrz budowla może wydawać się skromna w porównaniu z innymi monumentalnymi kompleksami Samarkandy, to jej wnętrze zachwyca niezwykłym bogactwem. Po przekroczeniu progu wchodzisz w półmrok rozświetlony złotymi refleksami – ściany i sklepienie pokrywają dekoracje z drobnych lustrzanych kafli, marmuru i onyksu. W samym centrum znajduje się nagrobek Timura – prosty, czarny blok nefrytu. Choć pozbawiony ozdób, emanuje powagą i niezwykłą siłą wyrazu. Jego surowość kontrastuje z przepychem otoczenia, podkreślając majestat i znaczenie władcy, który spoczął w sercu swojej wielkiej Samarkandy.

Gur-i Mir – mauzoleum Timura Chromego

Registan

   To monumentalny plac otoczony trzema wspaniałymi medresami, który przez wieki odgrywał rolę centrum życia kulturalnego, religijnego i handlowego w dawnej Persji.

   Nazwa „Registan” pochodzi z języka perskiego i oznacza dosłownie „piaszczyste miejsce” – pierwotnie był to rynek, na którym zbierali się kupcy, rzemieślnicy, uczniowie i wędrowcy. Już w XV wieku rozpoczęła się jego transformacja w architektoniczne arcydzieło, zapoczątkowana przez słynnego władcę Timura, a kontynuowana przez jego potomków.

Plac otaczają trzy majestatyczne medresy:

• Medresa Ulug Bega (1417–1420) – najstarsza z trzech, nazwana na cześć wnuka Tamerlana, astronoma i mecenasa nauki. Była jednym z najważniejszych centrów edukacyjnych w świecie islamu.
• Medresa Szir Dar (1619–1636) – z charakterystycznym motywem lwa na fasadzie, który jest wyjątkowy w sztuce islamskiej, gdzie zazwyczaj unika się przedstawień zwierząt.
• Medresa Tillja Kari (1646–1660) – jej nazwa oznacza „Złotą”, co nawiązuje do bogato zdobionego złotem wnętrza. Pełniła funkcję zarówno medresy, jak i meczetu.

Registan – serce Samarkandy

   Każdy z budynków zachwyca misterną mozaiką, bogatą majoliką oraz geometrycznymi zdobieniami, które stanowią szczyt kunsztu architektury islamskiej okresu Timurydów.

   Dziś Registan to jeden z najważniejszych symboli Uzbekistanu – ikona dawnej świetności, wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na głównym placu codziennie odbywają się widowiskowe pokazy multimedialne. Wstęp jest bezpłatny, a godzina rozpoczęcia zależy od pory roku – w kwietniu pokaz odbywał się o 19:30.

Registan jeden z dziedzińców medresy.

Registan – wnętrza medresy.

Meczet Bibi-Khanym

Meczet Bibi-Chanym to jeden z najwspanialszych zabytków Samarkandy i całej Azji Środkowej. Wzniesiony pod koniec XIV wieku z inicjatywy Timura (Tamerlana), miał być monumentalnym symbolem jego militarnych triumfów oraz największą świątynią świata muzułmańskiego tamtych czasów.

   Nazwa meczetu najprawdopodobniej pochodzi od ukochanej żony władcy – Bibi-Chanym (Bibikhanum). Imponująca architektura kompleksu miała oszałamiać rozmachem: główny portal wznosi się na 35 metrów wysokości, a ogromna kopuła centralnej sali modlitewnej sięga 40 metrów.

   Całość otaczają cztery minarety, ozdobione misterną ceramiką, mozaikami oraz kunsztowną kaligrafią koraniczną. Na dziedzińcu znajduje się wyjątkowa kamienna podstawa, miejsce przeznaczone dla gigantycznego egzemplarza Koranu.

Meczet Bibi-Khanym

Gigantyczny Koran na kamiennej podstawie w Meczecie Bibi-Khanym

Siyob Bazar

   Największy w mieście bazar Siyob znajduje się tuż obok Meczetu Bibi-Chanym. Stragany aż uginają się pod ciężarem i różnorodnością lokalnych przysmaków i wyrobów, a powietrze wypełnia aromat świeżych wypieków, przypraw i suszonych owoców. Znajdziemy tu świeże warzywa i owoce, wypieki, słodkości, suszone owoce, orzechy w miodzie, ale też uzbecką ceramikę czy przedmioty codziennego użytku. To najlepsze, o ile nie jedyne miejsce w Samarkandzie gdzie będziemy mieli duży wybór pamiątek.

Siyob Bazar

   Naszym zdaniem warto kupić tutaj suszone owoce nadziewane orzechami. Nigdzie indziej w Uzbekistanie nie trafiliśmy już na tak samcze i świeże, jak tutaj nawet na słynnym bazarze Chorsu w Taszkencie.

Owoce nadziewane orzechami – przysmak z Samarkandy

Meczet Hazrat Khizr

   To jeden z najstarszych meczetów Samarkandy, położony na malowniczym wzgórzu u wschodniego krańca starego miasta, nieopodal kompleksu grobowego Shah-i-Zinda.

Jego nazwa upamiętnia tajemniczą postać z tradycji islamskiej – Hazrata Khizra (al-Chidra) – proroka i opiekuna podróżników, źródeł wody oraz życia wiecznego. W wierzeniach islamu Hazrat Khizr to wiecznie żyjący duchowy przewodnik, który niesie pomoc w chwilach potrzeby.

   Pierwsza świątynia w tym miejscu powstała jeszcze przed najazdem mongolskim w XIII wieku, lecz została zniszczona przez wojska Czyngis-chana. Obecny budynek wzniesiono w XIX wieku, a choć był kilkakrotnie odnawiany, zachował ducha tradycyjnej architektury regionu.

   Na szczególną uwagę zasługuje drewniana kolumnada z misternie rzeźbionymi podporami, charakterystyczna dla Samarkandy, oraz bogato zdobiony sufit, który przyciąga wzrok kunsztem wykonania. Z tarasu przed meczetem roztacza się zapierający dech widok na starą Samarkandę — miejsce to zachwyca więc nie tylko duchowo, ale i estetycznie.

Widok na Samarkandę z meczetu Hazrat Khizr

Shohi Zinda

   To unikalny kompleks mauzoleów i świętych grobowców, położony na obrzeżach średniowiecznej Samarkandy. Do kompleksu prowadzi czterdzieści stromych stopni, symbolizujących drogę pokuty i modlitwy, jaką odbywa każdy pielgrzym w drodze ku świętości.

   Najstarsze grobowce w Shah-i-Zinda powstały już w IX wieku, jednak większość zachowanych do dziś budowli pochodzi z XIV i XV wieku — czasów świetności dynastii Timurydów. Spoczywają tu książęta i władcy ze swoimi rodzinami, dostojnicy państwowi oraz duchowni, co świadczy o wyjątkowym prestiżu tego miejsca.

   Najważniejszym punktem kompleksu i głównym celem pielgrzymek jest Mauzoleum Qusama ibn Abbasa – kuzyna proroka Mahometa, który według tradycji miał szerzyć islam w Samarkandzie i zginąć śmiercią męczennika.

Grobowce i mauzolea Shohi Zinda

   Kompleks rozbudowywano przez kilka stuleci, a każdy z nowych grobowców stanowił arcydzieło architektury islamskiej – z misternie zdobionymi kopułami, bogato dekorowanymi fasadami, mozaikami i kaligrafią. Jest tu ponad 20 mauzoleów, które ciągną się wzdłuż wąskiego, kamiennego pasażu. Każde mauzoleum ma swój unikalny charakter i historię. Kolorowe płytki glazurowe, turkusowe kopuły i detale wykonane z niezwykłą precyzją podkreślają kunszt architektury.

Kompleks Shohi Zinda

Stare cmentarze

   Będąc w Shah-i-Zinda, warto pójść nieco dalej wzdłuż murów i wejść na pobliskie wzgórze. Znajdują się tam dwa zabytkowe cmentarze – muzułmański i żydowski – ciche, porośnięte trawą miejsca.

   Ze wzgórza rozciąga się także imponujący widok na cały kompleks mauzoleów Shah-i-Zinda – panorama, która pozwala w pełni docenić rozmieszczenie, harmonię i piękno tej świętej nekropolii.

Widok z wzgórza cmentarnego na kompleks Shah-i-Zinda

Obserwatorium Ulug Bega

   Obserwatorium w Samarkandzie to jedno z najważniejszych osiągnięć naukowych świata islamskiego i zarazem jeden z najbardziej imponujących zabytków astronomicznych średniowiecza. Zostało zbudowane na początku XV wieku przez Ulug Bega (Muhammad Taraghaj) – władcę i jednocześnie uczonego, matematyka, astronoma i władcę z dynastii Timurydów.

   Po śmierci Ulug Bega w 1449 roku obserwatorium zostało zniszczone przez religijnych fanatyków, a jego istnienie niemal całkowicie zapomniano. Dopiero na początku XX wieku odkryto na nowo jego pozostałości. Do dziś przetrwały jedynie fundamenty monumentalnego sekstansu, wykutego częściowo w skale — to właśnie ten element stanowi najcenniejszy i jedyny ślad po dawnej świetności.

   Tylko odrestaurowany w części sekstans jest wart zobaczenia. Reszta to nowy budynek z raczej mało wartościowanymi zbiorami. Ponieważ obserwatorium leży dość daleko, atrakcja może nie zrekompensować długiej wędrówki.

Pozostałości po wielkim sekstansie w Obserwatorium Ulug Bega

Inne mniej popularne miejsca

Pomnik Amira Timura

   Amir Temur (Timur Chromy, Tamelran); (1336–1405) był założycielem Imperium Timurydów i jednym z najpotężniejszych przywódców wojskowych oraz politycznych w historii Azji. Uczynił Samarkandę stolicą swojego imperium i przekształcił ją w jedno z najpiękniejszych i najważniejszych miast świata islamskiego tamtego okresu, centrum handlu, kultury i nauki.

Pomnik Amira Timura

Mauzoleum Hodży Abdu-Darun

   To jedno z mniej znanych, lecz niezwykle ważnych duchowo miejsc w Uzbekistanie. Stanowi harmonijne połączenie sufizmu i tradycji islamskiej.

   Hodża Abdu-Darun (Abdu al-Darun, Abu al-Kasim ibn Abdu Salam) był cenionym teologiem, szejkiem sufickim i muzułmańskim świętym, który żył prawdopodobnie w XII wieku. Jego duchowa działalność zyskała ogromny szacunek wśród mieszkańców Samarkandy, a miejsce jego pochówku szybko przekształciło się w cel pielgrzymek i modlitw. Mauzoleum, choć skromniejsze niż inne mauzolea, emanuje wyjątkową atmosferą ciszy i skupienia.

Mauzoleum Hodży Abdu-Darun

Afrasiyab

   To dawna lokalizacja starożytnej Samarkandy na przełomie VI wieku p.n.e. do XIII wieku n.e. Przewodniki opisują, że można tu zobaczyć podobno pozostałości murów obronnych, domów mieszkalnych, łaźni, akweduktów i grobowców. Tak naprawdę prócz kilku pagórków i dziur porośniętych trawą nie ma tu nic, do oglądania. Jedyną wartość stanowi muzeum, które znajduje się przy wejściu, gdzie zgromadzono znaleziska z Afrasiyab.

Afrasiyab

Informacje praktyczne

   Samarkanda, mimo że to duże miasto, jej część turystyczna / zabytkowa jest ulokowana w centrum i nie zajmuje dużego obszaru. Większość zabytków można zwiedzić nawet w jeden dzień, choć zalecamy spokojnie w dwa dni. Trzeciego dnia będziecie się już nudzić.

   Odległość między skrajnymi zabytkami, czyli Gur-i Mir i obserwatorium dzieli zaledwie 5,5 km, a samo centrum z 90% zabytkami to 1,5 km marszu, więc jakikolwiek transport jest zbędny. Poruszanie się jest bardzo proste i intuicyjne.

   W okolicach Registanu jest bardzo dużo hoteli każdej klasy, więc bez problemu coś zajdziecie o każdej porze roku.

   Restauracje, tych naszym zdaniem jest bardzo mało jak na taką ilość turystów. Polecamy restaurację na bazarze po prawej stronie zaraz za bramą.

   Dzisiaj Samarkanda to duże miasto, ściągające rzesze turystów. Miasto stara się zachować swoje historyczne i turystyczne znaczenie. Pytanie, czy jej się to udaje? Czy nadal czuć tutaj ducha historii, wielkich karawan i światowego handlu? Naszym zdanie mnie bardzo.

   Samarkanda korzysta ze swojej historii, jednak coraz bardziej traci klimat i staje się typowo komercyjnym, zapchanym miastem turystycznym. Naszym zdanie mocno traci na klimacie w porównaniu z Bucharą, a tym bardziej z Chiwą. Nie poczujecie tu zapachów przypraw na ulicy, nie zobaczysz handlarzy z ręcznie wykonanymi pamiątkami.

   Jednak czy warto tu przyjechać – na pewno tak. Mimo że spodziewaliśmy się po Samarkandzie więcej, jej zabytki są piękne i warte zobaczenia.

Nasza porada
Zwiedzajcie miasta w kolejności Samarkanda – Buchara – Chiwa
– dzięki temu, z każdym kolejnym miastem atrakcyjność będzie rosła 🙂